هل
نامهاي ديگر : قاقله ، هيل(هال) ، قاقله كبار ، قاقله ذكر ، هيل ذكر ، قاقله غراب ، قاقله صغار ، قاقله انثي ، خيربوا ، هيل بوا(هال بوا)
نام لاتين :Cardamom
خاصيت درماني : تخم هل « قاقله صغار» معطر و بادشكن و محرك است و به عنوان ادويه در غذا ها مصرف مي شود . علاوه بر خواص مذكوره هل را قاعده آور نيز مي داند .تخم هل در طب سنتي در موارد ناراحتي هاي كبد و رحم به كار مي رود .
هل به عنوان جزيي از داروهايي كه از استعمال خارجي براي معالجه تومور رحم به كار مي رود ، مصرف مي شود .
ريشه هل مقوي و نونيك و ملين است . در هند از هل به عنوان مدر و محرك و بادشكن و ادويه معطر استفاده مي شود .
هل «قاقله كبار» از نظر طبيعت ، كمي گرم و خيلي خشك است . خواص آن مقوي معده و هاضمه است و كمك به هضم غذا مي نمايد ، شكم را مي بندد بخصوص بو داده آن و در بعضي مزاجها قاقله كبار از نظر بند آوردن شكم از نوع صغار آن بيشتر موثر است ولي به هر حال خيلي از نظر خواص شبيه به هم هستند . دانه هاي قاقله كبار مقوي لثه و براي رفع زخمهاي دهان به كار مي رود . مضر روده هاست و اين نظر بايد با كتيرا خورده شود . مقدار خوراك از قاقله كبار تا 10 گرم و جانشين آن از نظر خواص قاقله صغار است .
قاقله صغار از نظر طبيعت گرمتر و خشكتر از قاقله كبار است . خواص آن محلل و خوشبو كننده عرق و بوي دهان ، اگر گرد كوبيده آن در بيني ريخته شود عطسه آور است و براي سردرد و صرع و اغما مفيد است .
گرد آن در گوش براي تسكين درد و گوش و جويدن آن موجب خوشبو شدن دهان مي شود . اگر ميوه و كپسول آن با پوست جويده شود براي استحكام لثه مفيد است و همچنين اگر گرد آن را به لثه ها بمالند همان خاصيت را دارد .
هل صغار رطوبتهاي سينه ،‌حلق و معده را خشك مي كند . مقوي قلب است و براي خفقان سرد ، تقويت معده و گرم كردن آن و رفع دل به هم خوردگي و آشفتگي ، قي ،‌درد معده سرد ،‌هضم غذا بتنهايي يا با ادويه مناسب ديگر بسيار نافع است . بوداده و سرخ كرده آن براي جمع كردن و بستن شكم نافع است و اگر با آب مصطكي و آب انار خورده شود براي قي و دلم به هم خوردگي و تقويت معده مفيد است . اگر نيم كوبيده آن خصوصاً با پوست در گلاب يا آب ،‌جوش داده و خورده شود براي رفع دل به هم خوردگي و قي مفيد است و اگر با برگ پونه و نعناع در آب جوش داده شود و 4 گرم آن با سكنجبين سه روز خورده شود براي دردهاي سرد كبد و باز كردن گرفتگي كبد مفيد است . مقدار خوراك آن تا 5 گرم است .
در چنين از گونه A.compactum به عنوان مقوي معده و بادشكن و ضد مسموميت و ضد قي و تهوع استفاده مي شود . معمولاً‌ اين هل همواره با اجزاء دارويي ديگري براي معالجه شكم درد ،‌پري معده ،‌كم اشتهاييد ،‌رفع سوء هاضمه ، رفع تهوع و قطع قي و بيماريهاي چشم ، تب سرماخوردگي ،‌تب مالاريايي و نقرس مصرف مي شود .
در اندونزي جوشانده تمامي گياه هل براي تقويت عمومي و دردهاي رماتيسمي و جوشانده ميوه و ريشه ضخيم آن براي رفع نزله و معالجه نوعي قولنج معده يا استوماچ كرامپ كه ناشي از سرماخوردگي است به كار مي رود . دانه هاي اين هل را براي اينكه نفس شيرين شود ، مي جوند . ساقه زيرزميني ضخيم آن را كوبيده با زرده تخم مرغ مخلوط كرده و براي تسريع تولد بچه استعمال مي نمايند .
تركيبات :
اسانس روغني فرار هل عمدتاً شامل مواد سينئول ، ترپي نئول و ترپنن ، ليمونن و سابي نن است و ترپي نئول به صورت فورميك اسيد ،‌استيك اسيد مي باشد .
بررسي هاي شيمايي ديگري تركيب شيميايي هل را چنين نشان مي دهد : در تخم هل اولاً اسانس وجود دارد كه شامل ترپي نئول ، ترپي نيل استات ، سينئول،‌بورنئول و احتمالاً سابي نن ، ثانياً در تخم هل مقداري روغن ثابت ،‌پروتئين و كلسيم اكسالات و سيليس يافت مي شود .
اشكال دارويي : تخم ، ريشه ،‌ميوه
مشخصات :
گياه هل گياهي است علفي بلند كه داراي ساقه زيرزميني منشعب ضخيم و نسبتاً طويل است . از اين ساقه زيرزميني ساقه هاي هوايي شبيه به هم پيچيده به ارتفاع 3-2 متر كه از قاعده اين ساقه يك يا دو ساقه گل دهنده به ارتفاع تا يك متر ظاهر مي شود . گلهاي آن كوچك به طول 4-5/2 سانتي متر به رنگ سفيد يا سبز روشن و در قسمت مركز آن به رنگ بنفش است . ميوه آن تخم مرغي شكل كوچك به طول 2-1 سانتي متر (در بعضي انواع طولاني تر) كه به طور متوسط 20-15 (در بعضي كمتر يا بيشتر) دانه به رنگ قهوه اي سبز ،‌زاويه دار و معطر در آن وجود دارد . هل معمولاً براي اينكه عطر آن حفظ شود به صورت ميوه و يا كپسول آن نگهداري مي شود و در مواقع مصرف كپسول را شكسته و دانه ها را خارج مي سازند ، پوست كپسول آن نيز داراي اسانس است .
گياه هل يك گياه مناطق حاره است كه احتياج به هواي گرم و باران متوسط ساليانه در حدود 350-250 سانتي متر دارد .
در جنگلهاي هندوستان سابقاً مرسوم بود در مناطقي كه گياه هل وجود داشت. درختان جنگل را مي بريدند كه نور كافي داخل جنگ شود و به اين ترتيب به گياهان كوچك هل فرصت داده مي شد كه رشد كرده و بلند شوند و محصول فراوان بدهند و پس از چند سال كه بهره برداري از هل تمام مي شد ،‌اين قطعه را رها كرده و قطعه ديگري از جنگل را جنگل تراشي مي كردند تا مزارع بزرگ وسيع هل ايجاد شود ،‌ولي امروزه اين رويه متروك شده و هل را از طريق كاشت قطعاتي از ساقه زيرزميني متورم آن ازدياد مي نمايند و مزارع بزرگ در مناطق مناسب ايجاد مي كنند .
گياهاني كه به اين ترتيب با فاصله 4-3 متر از يكديگر رشد مي نمايند از سال چهارم شروع به ميوه دادن مي كنند و بهره برداري از آنها 15-10 سال ادامه مي يابد و در آن زمان است كه به سبب پيري نهالها بايد مزرعه را كه ديگر بهره اقتصادي ندارد ، ترك كرده و مزرعه ديگري ايجاد نمايند .
كپسولهاي ميوه وقتي كه كاملاً رسيده و پر از دانه شد چيده مي شود و بهره برداري وقتي آغاز مي شود كه لااقل سه چهارم ميوه ها رسيده باشند ،‌ولي هنوز پوست آنها سبز است و چون ميوه ها همه در يك زمان نمي رسند چيدن ميوه ها در6-5 بار صورت مي گيرد . به طور متوسط از هر هكتار مزرعه هل در حدود 200-100 كيلوگرم كپسول يا ميوه خشك هل به دست مي آيد .
در حدود 80 درصد مصرف هل دنيا از هندوستان صادر مي شود و در طب سنتي نيز كاربردهايي دارد . در حال حاضر متأسفانه از نظر طب سنتي زياد طرف توجه نيست ولي از نظر ادويه و ساير مصارف غذايي بسيار مورد توجه است . در عربستان سعودي قهوه معروفي مرسوم است كه در مهماني هاي خود مي دهند به نام قهوه هل . براي درست كردن قهوه هل به اين ترتيب عمل مي شود كه ابتدا دانه هاي قهوه را سرخ كرده و بو مي دهند و آن را كوبيده و نرم كرده و آماده مي نمايند . پس از كپسولهاي سبز رنگ هل را با دست شكسته و با دانه هاي هل در آب جوش مي ريزند و كمي هم زعفران و ميخك از نظر عطر خاص به آن اضافه مي نمايند و سپس مقداري قند در آخر قهوه كوبيده شد را به آن اضافه مي نمايند ،‌پس از اينكه 3-2 دقيقه جوشيد قهوه هل آماده نوشيدن است .
معمولاً براي هر فنجان متوسط قهوه در حدود 2 قاشق چاي خوري كپسول و هل و دانه هل مصرف مي شود .
در پوسته خارجي كپسول ميوه و همچنين در دانه هاي سياه و قهوه اي ريز هل در هر دو اسانس وجود دارد كه از طريق تقطير گرفته مي شود . مقدار اسانس در حدود 5-5/3 درصد وزن كل ميوه است . از اسانس هل در عطرسازي و براي معطر كردن توتون بعضي از انواع سيگارها نيز در تجارت استفاده مي شود .
نام علمي اين گياه كه از خانواده zingiberaceae با تقسيم بندي كه از نظر عرضه هل در بازار مطرح است عموماً دو نوع هل عرضه مي شود :
1- نوع اول كه مرغوب ترين نوع است و در بازار ايران نيز اغلب اين نوع معمول و عرضه مي شود «قاقله صغار» است كه به انگليسي lesser cardamom گفته مي شود و نام تجاري آن هل مالابر است يا هل ميسوري كه هر دو در هندوستان هستند و بيشتر در هند مي رويند . نام علمي اين نوع هل يا قاقله صغار elettaria cardamomum (L.) maton. مي باشد . رنگ آن سفيد، طول كپسول ميوه 8-6 ميلي متر و به شكل مثلث محتوي دانه هايي است قهوه اي تيره ، بوي آن شبيه تربانتين و گرانتر از ساير ارقام است .
2- نوع «هيل غراب» يا «قاقله كبار» است . نام علمي آن elettaria majus يا amomum subulatum roxb. مي باشد . گياه اين نوع هل در سيلان مي رويد ، هر هند نيز كاشته مي شود . طول ميوه اش در حدود 50-25 ميلي متر است و قطر غلاف ميوه آن در حدود 10-60 ميلي متر و در هر خانه 16-14 دانه نامنظم به رنگ قهوه اي روشن جاي دارد. دانه آن معطر و خواص آن شبيه قاقله صغار است البته با كمي تفاوت .
انواع ديگر هل نيز در بازار عرضه مي شود كه از جنس amomum هستند از جمله amomum compactum كه بومي هند شرقي است و در مناطق مختلفه جاوه كاشته مي شود . ميوه آن تقريباً كروي است به قطر 15-10 ميلي متر و در آن 12-9 دانه به هم فشرده به رنگ قهوه اي با طعم تند و نافذ وجود دارد .
از اين نوع هل نيز در بازار ايران زياد وجود دارد و پس از اينكه غلاف سبز روشن آن شكسته شد خرد شده و دانه هاي به هم فشرده قهوه اي تيره يا سياه هل ظاهر مي شود ،‌بعضي از آنها طوري به هم فشرده است كه به نظر مي رسد يك دانه دراز است ولي وقتي كه فشار وارد شد خرد شده و دانه هاي آن كه ريز و به ابعاد دانه سياه دانهاست از هم جدا مي شود . اين نوع هل را در برخي كتب طب سنتي «حماما» گويند .
نوع ديگري كه در بازار عرضه مي شود . amomum xanthoides wall. مي باشد ،‌بومي برمه است و در كشور تايلند نيز مي رويد ، داراي ميوه هاي سه گوش به رنگ قرمز روشن است . در هر خانه آن 18-12 دانه نامنظم به رنگ قهوه اي خاكستري جاي دارد . در كتاب طب سنتي معروف چين (pentsao) آمده است كه اين نوع هل از ايران و آسياي صغير به چين وارد شده است ولي مدارك ديگري اين ادعا را نشان نمي دهد .